De Multidisciplinaire richtlijn 2010 stelde dat het niet mogelijk is om op basis van wetenschappelijk bewijs een medicament aan te bevelen in de behandeling van patiënten met functiebeperkingen in de ongecompliceerde fase. Hierdoor is er veel praktijkvariatie. Levodopa en dopamine-agonisten kunnen in de vroege fase als equipotent worden beschouwd in de behandeling van motorische symptomen. De keuze van een medicament wordt veelal bepaald door individuele factoren. Verder is het onduidelijk wanneer gestart moet worden en welk middel bij welke patiënt de voorkeur geniet. In deze module staat de medicamenteuze behandeling van motorische klachten bij de novo patiënten centraal.

Type anti-parkinsonmedicatie

Dagelijks functioenren (UPDRS-II)

Motorisch functioneren (UPDRS-III)

Dyskinesieën

Kwaliteit van leven (PDQ-39)

Complicaties

Vroege versus late start anti-parkinsonmedicatie

UPDRS

Dagelijjks functioneren (UPDRS-II)

Motorisch functioneren (UPDRS-III)

Kwaliteit van leven (PDQ-39)

Beschrijving studies

Type anti-parkinsonmedicatie

Levodopa versus dopamine-agonisten of MAOB-remmers

Xie (2015) onderzocht het effect van levodopa in vergelijking met dopamine-agonisten of MAO-B remmers als initiële behandeling bij de novo patiënten. Xie (2015) dekt de literatuur tot augustus 2014 en beschrijft 11 RCT’s (n=3584). In totaal werden 1594 patiënten gerandomiseerd in de levodopagroep en 1990 in de dopamine-agonist/ MAO-B-remmer groep. Patiënten in de levodopagroep kregen enkelvoudige medicatiebehandeling met levodopa. Patiënten in de dopamine-agonist-/ MAO-B-remmergroep werden behandeld met verschillende type medicatie zoals met cabergoline (Rinne, 1998; Utsumi, 2012; Storch, 2013), pramipexol (Parkinson Study Group, 2000; Holloway, 2000; CALM-PD, 2009), ropinirol (Rascol, 2000; Hauser, 2007), bromocriptine (Caraceni, 2001) of een combinatie van dopamine-agonist plus MAO-B remmers (PD MED, 2004).

De systematische review van Giannakis (2018) onderzocht ook het effect van levodopa bij patiënten in de vroege fase van de ziekte van Parkinson. De primaire uitkomstmaat in de studie van Giannakis (2018) was het aantal patiënten dat dyskinesie ontwikkelde. De studie van Giannakis (2018) dekt de literatuur tot maart 2017 en beschrijft 14 RCT’s (n=2776); 1401 patiënten werden gerandomiseerd in de levodopagroep en 1375 patiënten in de controlegroep. De controle-interventie verschilde tussen de studies en bestond uit een placebobehandeling (Parkinson Study Group, 2004), behandeling met bromocryptine (Montastruc, 1989; Weiner, 1993), lisuride (Rinne, 1989), levodopa-bromocriptine (Montastruc, 1994; Giménez-Roldan, 1997), levodopa-selegiline (Lees, 1995; Larsen, 1999), pergolide (Kulisevsky, 1998; Oertel, 2006); ropinirol (Rascol, 2000; Whone, 2003) of cabergoline (Rinne, 1998; Bracco, 2004). De systematische reviews van Giannakis (2018) en Xie (2015) zijn als basis gebruikt voor de uitwerking van de literatuur. De volgende, voor de werkgroep relevante uitkomstaten, zijn uitgewerkt: UPDRS-II score, UPDRS-III score, dyskinesie en kwaliteit van leven.

Resultaten

Dagelijks functioneren (UPDRS-II)

Het verschil in gemiddelde verandering op de UPDRS-II tussen de levodopagroep en de dopamine-agonist/ MAO-B remmer groep werd onderzocht in zes RCT’s (Storch, 2013; Holloway, 2000; Holloway, 2004; CALM-PD, 2009; Rascol, 2000; Hauser, 2007). Het gemiddelde verschil in UPDRS-II-score tussen de novo patiënten die zijn behandeld met levodopa of dopamine-agonist/ MAO-B remmers was -0,95 punten (95%BI -1,39 tot -0,51; p<0,0001); statistisch significant een betere verandering in UPDRS-II in de levodopagroep in vergelijking met de groep behandeld met dopamine-agonisten of MAO-B-remmers (Figuur 1).

Figuur 1 Meta-analyse en forest plot van het gemiddelde verschil in UPDRS-II-score tussen de levodopa en dopamine-agonist/ MAO-B-remmers behandeling in de novo patiënten

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht voor de uitkomstmaat UPDRS-II is met één niveau verlaagd vanwege imprecisie. De bewijskracht is gegradeerd als redelijk.

Motorisch functioneren (UPDRS-III)

Het verschil in gemiddelde verandering op de UPDRS-III tussen de levodopagroep en de dopamine-agonist/ MAO-B-remmer groep werd onderzocht in zeven RCT’s (Storch, 2013; Holloway, 2000; Holloway, 2004; CALM-PD, 2009; Marek, 2012; Rascol, 2000; Hauser, 2007). Het gemiddelde verschil in UPDRS-III-score tussen de novo-patiënten die zijn behandeld met levodopa en dopamine-agonist/ MAO-B-remmers was -2,89 punten (95%BI -4,21 tot -1,56; p<0,0001); statistisch significant betere verandering in UPDRS III in de levodopagroep in vergelijking met de groep behandeld met dopamine-agonist/ MAO-B-remmers (Figuur 2).

Figuur 2 Meta-analyse en forest plot van het gemiddelde verschil in UPDRS III-score tussen de levodopa en dopamine-agonist/ MAO-B-remmers behandeling in de novo patiënten

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht voor de uitkomstmaat UPDRS-III is met één niveau verlaagd vanwege imprecisie. De bewijskracht is gegradeerd als redelijk.

Dyskinesieën

Het verschil in aantal patiënten dat een dyskinesie ontwikkelde tussen de levodopagroep en de controle groep werd onderzocht in 14 RCT’s (Bracco, 2004; CALM-PD, 2009; Caraceni, 2001; Giménez-Roldan, 1997; Gray, 2014; Hauser, 2007; Holloway, 2000; Holloway, 2004; Kulisevsky, 1998; Larsen, 1999; Lees, 1995; Montastruc, 1989; Montrastruc, 1994; Oertel, 2006; Parkinson Study Group, 2004; PD MED, 2014; Rascol, 2000; Rascol, 2010; Rinne, 1989; Rinne, 1998; Utsumi, 2012; Weiner, 1993; Whone, 2003). Dyskinesie kwam voor in 28,3% van de patiënten in de levodopagroep (n=904) en in 19,6% van de patiënten in de controlegroep. Het gemiddelde relatieve risico voor dyskinesie was RR=1,19 (95%BI 1,54 tot 2,38; p<0,0001; n=7.108 patiënten, statistisch significant meer patiënten die een dyskinesie ontwikkelen in de levodopagroep in vergelijking met de controlegroep (Figuur 3).

Figuur 3 Meta-analyse en forest plot van het relatieve risico voor het aantal novo patiënten dat een dyskinesie ontwikkelt na behandeling met levodopasparing techniek versus levodopa

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht voor de uitkomstmaat Dyskinesie is met één niveau verlaagd vanwege imprecisie. De bewijskracht is gegradeerd als redelijk.

Kwaliteit van leven (PDQ-39)

Het verschil in kwaliteit van leven tussen de levodopagroep en de dopamine-agonist-/ MAO-B-remmergroep werd onderzocht in vijf RCT’s (CALM PD, 2009; Hauser, 2007; Holloway, 2000; Holloway, 2004; PDMED, 2014). Alle RCT’s gebruikten de PDQ-39 om kwaliteit van leven te meten. Vanwege de methodologische heterogeniteit is het niet mogelijk om de resultaten te poolen. Drie van de vijf studies vonden geen statisch significant verschil tussen de levodopagroep en de groep behandeld met dopamine-agonist/ MAO-B remmers (p> 0,05) (Holloway, 2004; Hauser, 2007; CALM PD, 2009). Twee studies vonden wel een significant verschil ten gunste van de levodaopagroep (PD MED, 2014; Holloway, 2000). De PD MED (2014) trial vond een gemiddeld verschil van 1,8 punten op de PDQ-39 ten gunste van de levodopagroep (p<0,05), en ook Holloway (2004) rapporteerde een statisch significant verschil in PDQ-39 score ten gunste van de levodopagroep in vergelijking met de groep behandeld met dopamine-agonist/ MAO-B-remmers.

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht voor de uitkomstmaat kwaliteit van leven is met twee niveaus verlaagd gezien de inconsistentie en vanwege imprecisie. De bewijskracht is gegradeerd als laag.

Rasagiline versus placebo

Rascol (2011) onderzocht het effect van een rasagiline in een placebogecontroleerde, dubbel geblindeerde RCT. Patiënten, nieuw gediagnosticeerd met de ziekte van Parkinson (n=1176) werden gerandomiseerd verdeeld over drie groepen: de placebogroep (n=593), rasagilinegroep 1 mg (n=288) en rasagilinegroep 2 mg (n=293). De eerste fase van het onderzoek (tot week 36) wordt gekarakteriseerd door het placebo-gecontroleerde onderzoeksdesign, in de tweede fase kregen de patiënten in de placebogroep rasagiline in plaats van placebo (tot week 72) en in deze fase wordt het effect van vroege versus late start rasagiline onderzocht. Baseline patiëntkarakteristieken verschilden niet tussen beide groepen. De volgende voor de werkgroep relevante uitkomsten werden meegenomen: UPDRS-II en UPDRS-III.

Resultaten

Dagelijks functioneren (UPDRS-II)

Het verschil in gemiddelde verandering op de UPDRS-II score tussen de rasagilinegroepen (1 en 2 mg) en placebogroep is onderzocht in één RCT (Rascol, 2011). In de eerste fase was de gemiddelde verandering op de UPDRS-II score in de rasagiline 1 mg groep 0,78 punten (95%BI 0,49 tot 1,06), in de rasagiline 2 mg groep 0,76 punten (95%BI 0,47 tot 1,04) en in de placebogroep 1,64 (95%BI 1,43 tot 1,85). Voor beide rasagilinegroepen was er een statistisch significant verschil in vergelijking met placebo (p<0,05).

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht voor de uitkomstmaat UPDRS-II is met twee niveaus verlaagd vanwege imprecisie. De bewijskracht is gegradeerd als laag.

Motorisch functioneren (UPDRS-III)

Het verschil in gemiddelde verandering op de UPDRS-III score tussen de rasagilinegroepen (1 en 2 mg) en placebogroep is onderzocht in één RCT (Rascol, 2011). In de eerste fase was de gemiddelde verandering op de UPDRS-III score in de rasagiline 1mg groep 0,50 punten (95%BI -0,07 tot 1,07), in de rasagiline 2mg groep 0,20 punten (95%BI -0,37 tot 0,76) en in de placebogroep 2,38 (95%BI 1,96 tot 3,85). Voor beide rasagiline groepen was er een statistisch significant verschil in vergelijking met placebo (p<0,05).

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht voor de uitkomstmaat UPDRS-III is met twee niveaus verlaagd vanwege imprecisie. De bewijskracht is gegradeerd als laag.

Pramipexol versus placebo

Shapira (2013) onderzocht in dubbel-geblindeerd, placebogecontroleerd onderzoek het effect van vroege versus late behandeling met pramipexol op de UPDRS-scores in de novo patiënten. Patiënten (n=535) werden verdeeld over twee groepen: groep 1 (n=261) kreeg in een vroeg stadium pramipexol (1 mg) en groep 2 (n=274) startte met een placebobehandeling waarna patiënten in stadium twee overstapten naar pramipexol (6/9 maanden). De primaire uitkomstmaat was de score op de UPDRS na 15 maanden. Baseline patiëntkarakteristieken verschilden niet tussen beide groepen. De volgende voor de werkgroep relevante uitkomsten werden meegenomen: UPDRS-II, UPDRS-III en kwaliteit van leven (PDQ-39).

Resultaten

Dagelijks functioneren (UPDRS-II)

Het verschil in gemiddelde verandering op de UPDRS-II score tussen de pramipexolgroep en placebogroep is onderzocht in één RCT (Shapira, 2013). In de eerste fase was de gemiddelde verbetering op de UPDRS-II score in de pramipexolgroep 0,4 punten (SE=0,2) en de gemiddelde verandering in de placebogroep was 1,5 punten (SE=0,2), MD= -1,1 punten (95%BI -1,7 tot -0,5; p=0,0001), statistische significant in het voordeel van de pramipexolgroep.

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht voor de uitkomstmaat UPDRS-II is met twee niveaus verlaagd vanwege imprecisie. De bewijskracht is gegradeerd als laag.

Motorisch functioneren (UPDRS-III)

Het verschil in gemiddelde verandering op de UPDRS-III score tussen de pramipexolgroep en placebogroep is onderzocht in één RCT (Shapira, 2013). In de eerste fase was de gemiddelde verbetering op de UPDRS-III score in de pramipexolgroep -0,6 punten (SE=0,2) en de gemiddelde verandering in de placebogroep was 2,7 punten (SE=0,5), MD=3,3 punten (95%BI -4,5 tot -2,2; p<0,0001), statistische significant in het voordeel van de pramipexolgroep.

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht voor de uitkomstmaat UPDRS-III is met twee niveaus verlaagd vanwege imprecisie. De bewijskracht is gegradeerd als laag.

Kwaliteit van leven (PDQ-39)

Het verschil in gemiddelde verandering op de PDQ-39 score tussen de pramipexolgroep en placebogroep is onderzocht in één RCT (Shapira, 2013). In de eerste fase was de gemiddelde verbetering op de PDQ-39 score in de pramipexolgroep -0,5 punten (IQR: -3,6 tot 2,0) en de gemiddelde verandering in de placebogroep was 1,4 punten (IQR: -2,2 tot 5,0), MD= -2,0 punten (95%BI -3,1 tot -0,9; p=0,0001), statistische significant in het voordeel van de pramipexolgroep.

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht voor de uitkomstmaat PDQ-39 is met twee niveaus verlaagd vanwege imprecisie. De bewijskracht is gegradeerd als laag.

Rasagiline versus pramipexol

Viallet (2013) onderzocht in dubbel-geblindeerd gerandomiseerd onderzoek het effect van rasagiline op het aantal complicaties en kwaliteit van leven bij patiënten in de vroege fase. Patiënten werden verdeeld over twee groepen: groep 1 (n=53) kreeg dagelijks rasagiline (1 mg) en groep 2 (n=56) kreeg dagelijks pramipexol (1,5 mg). De gemiddelde duur van de ziekte was 3,4 maanden en patiënten hadden gemiddelde leeftijd van 62,6 jaar. Baseline karakteristieken verschilden niet tussen beide groepen. De volgende voor de werkgroep relevante uitkomsten werden meegenomen: aantal complicaties en kwaliteit van leven (PDQ-8).

Resultaten

Kwaliteit van leven (PDQ-8 score)

Het verschil in gemiddelde verandering op de PDQ-8 tussen de rasagilinegroep en pramipexolgroep is onderzocht in één RCT (Viallet, 2013). Wilcoxon test liet zien dat de gemiddelde verandering op de PDQ8 in de rasagilinegroep niet verschilde met de pramipexolgroep.

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht voor de uitkomstmaat PDQ-8 is met twee niveaus verlaagd vanwege imprecisie. De bewijskracht is gegradeerd als laag.

Complicaties

Het percentage patiënten dat tenmiste één klinisch belangrijke complicatie rapporteerde was 32,1% in de rasagilinegroep en 44,6% in de pramipexolgroep. Het gemiddelde verschil tussen beide groepen was -12,6 (95%BI -27,8 tot 2,6), groter dan de gedefinieerde afkapwaarde van 10%. Echter, dit verschil was niet statistisch significant (Viallet, 2013).

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht voor de uitkomstmaat complicaties is met twee niveaus verlaagd vanwege imprecisie. De bewijskracht is gegradeerd als laag.

Vroege versus late start anti-parkinsonmedicatie

Levodopa vroege versus laat

Verschuur (2019) onderzocht het effect van levodopa in een placebo-gecontroleerde, dubbel geblindeerde RCT. Patiënten, nieuw gediagnosticeerd met de ziekte van Parkinson (n=446) werden gerandomiseerd verdeeld over twee groepen: groep 1 startte vanaf moment van randomisatie (fase 1) met levodopa (100 mg driemaal daags) in combinatie met carbidopa (25mg driemaal daags) (n=222) en groep 2 startte met placebo en kreeg op week 40 van randomisatie levodopa (100 mg driemaal daags) in combinatie met carbidopa (25 mg driemaal daags) voorgeschreven (vertraagde start). De eerste fase van het onderzoek wordt gekenmerkt door het placebo-gecontroleerde onderzoeksdesign en de tweede fase door het verschil in vroege versus late start anti-parkinsonmedicatie. Baseline patiëntkarakteristieken verschilden niet tussen beide groepen. De volgende voor de werkgroep relevante uitkomsten werden meegenomen: UPDRS-score en PDQ-39.

Resultaten

Kwaliteit van leven (PDQ-39)

Het verschil in gemiddelde verandering op de PDQ39-score tussen de groep patiënten die in de vroege fase of late fase zijn gestart met levodopa-carbidopa is onderzocht in één RCT (Verschuur, 2019). De gemiddelde verandering in PDQ39-score in de groep patiënten die vroeg zijn gestart met levodopa-carbidopa was 7,7 (95%BI 3,2 tot 14,7) punten versus 8,3 (95%BI 3,8 tot 14,7) punten in de groep patiënten die later is gestart met levodopa-carbidopa, MD= -0,39 (95%BI -2,09 tot 1,27; p=ns), geen statistisch significant verschil tussen beide groepen.

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht voor de uitkomstmaat PDQ-39 is met twee niveaus verlaagd vanwege imprecisie. De bewijskracht is gegradeerd als laag.

UPDRS-totaal score

Het verschil in gemiddelde verandering op de UPDRS-totaal tussen de groep patiënten die in de vroege fase of late fase zijn gestart met levodopa-carbidopa is onderzocht in één RCT (Verschuur, 2019). De gemiddelde verandering in UPDRS-totaal score in de groep patiënten die vroeg zijn gestart met levodopa-carbidopa was -1,0 (SD= 13,1) punten versus -2,0 (SD= 13,0) punten in de groep patiënten die later is gestart met levodopa-carbidopa, MD= 1,0 (95%BI -1,5 tot 3,5; p= 0,44), geen statistisch significant verschil tussen beide groepen.

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht voor de uitkomstmaat UPDRS is met twee niveaus verlaagd vanwege imprecisie. De bewijskracht is gegradeerd als laag.

Pramipexol vroeg versus laat

Shapira (2013) onderzocht in dubbel-geblindeerd, placebogecontroleerd onderzoek het effect van vroege versus late behandeling met pramipexol op de UPDRS-scores in de novo patiënten. Patiënten (n=535) werden verdeeld over twee groepen: groep 1 (n=261) kreeg in een vroeg stadium pramipexol (1 mg) en groep 2 (n=274) startte met een placebobehandeling waarna patiënten in stadium twee overstapte naar pramipexol (6/9 maanden). De primaire uitkomstmaat was de score op de UPDRS op 15 maanden. Baseline patiëntkarakteristieken verschilden niet tussen beide groepen. De volgende voor de werkgroep relevante uitkomsten werden meegenomen: UPDRS II, UPDRS III, kwaliteit van leven (PDQ-39).

Resultaten

Dagelijks functioneren (UPDRS-II)

In de tweede fase was ten opzichte van baseline de gemiddelde verandering op de UPDRS-II score in de vroege pramipexolgroep 0,6 punten (SE=0,2) en de gemiddelde verandering in de late pramipexolgroep 0,6 punten (SE=0,0), MD tussen de groepen =0,2 punten (95%BI -0,6 tot 0,6; p=0,98), geen statistisch significant verschil tussen de vroege en late pramipexolgroep.

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht voor de uitkomstmaat UPDRS-II is met twee niveaus verlaagd vanwege imprecisie. De bewijskracht is gegradeerd als laag.

Motorisch functioneren (UPDRS-III)

In de tweede fase was ten opzichte van baseline, de gemiddelde verandering op de UPDRS-III score in de vroege pramipexolgroep 0,2 punten (SE=0,1) en de gemiddelde verandering in de late pramipexolgroep was -0,1 punten (SE=0,1), MD=0,2 punten (95%BI -1,1 tot 1,5; p=0,74), geen statistisch significant verschil tussen de vroege en late pramipexolgroep.

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht voor de uitkomstmaat UPDRS-III is met twee niveaus verlaagd vanwege imprecisie. De bewijskracht is gegradeerd als laag.

Kwaliteit van leven (PDQ-39)

In de tweede fase was ten opzichte van baseline, de gemiddelde verandering op de PDQ-39 score in de vroege pramipexolgroep -0,4 punten (IQR: -3,2 tot 3,8) en de gemiddelde verandering in de late pramipexolgroep was 0,3 punten (IQR: -3,6 tot 4,4), MD= -0,6 punten (95%BI -1,8 tot 0,7; p=0,26), geen statistisch significant verschil tussen de vroege en late pramipexolgroep.

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht voor de uitkomstmaat PDQ-39 is met drie niveaus verlaagd gezien ernstige beperkingen in de onderzoeksopzet (risk of bias) en vanwege imprecisie. De bewijskracht is gegradeerd als zeer laag.

Rasagiline vroeg versus laat

Rascol (2011) onderzocht het effect van een rasagiline in een placebogecontroleerde, dubbel geblindeerde RCT. Patiënten, nieuw gediagnosticeerd met de ziekte van Parkinson (n=1176) werden gerandomiseerd verdeeld over drie groepen: de placebogroep (n=593), rasagiline groep 1 mg (n=288) en rasagiline groep 2 mg (n=293). De eerste fase van het onderzoek (tot week 36) wordt gekarakteriseerd door het placebo-gecontroleerde onderzoeksdesign, in de tweede fase krijgen de patiënten in de placebogroep rasagiline in plaats van placebo (tot week 72) en in deze fase wordt het effect van vroege versus late start rasagiline onderzocht. Baseline patiëntkarakteristieken verschilden niet tussen beide groepen. De volgende voor de werkgroep relevante uitkomsten werden meegenomen: UPDRS-II en UPDRS-III.

Resultaten

Dagelijks functioneren (UPDRS-II)

In de tweede fase was het gemiddelde verschil tussen de verandering op de UPDRS-II score in patiënten die vroeg zijn behandeld met rasagiline (1 mg en 2 mg) of laat zijn behandeld met rasagiline, respectievelijk -0,62 (SE=0,29) punten en -0,23 (SE=0,25) punten, geen statistisch significant verschil tussen beide groepen.

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht voor de uitkomstmaat UPDRS-II is met twee niveaus verlaagd gezien beperkingen in de onderzoeksopzet (risk of bias) en vanwege imprecisie. De bewijskracht is gegradeerd als laag.

Motorisch functioneren (UPDRS-III)

In de tweede fase was het gemiddelde verschil tussen de verandering op de UPDRS-III score in patiënten die vroeg zijn behandeld met rasagiline (1 mg en 2 mg) of laat zijn behandeld met rasagiline, respectievelijk -0,76 (SE=0,51) punten en 0,36 punten (SE=0,48), geen statistisch significant verschil tussen beide groepen.

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht voor de uitkomstmaat UPDRS-III is met twee niveaus verlaagd gezien beperkingen in de onderzoeksopzet (risk of bias) en vanwege imprecisie. De bewijskracht is gegradeerd als laag.

Om de uitgangsvraag te kunnen beantwoorden is er een systematische literatuuranalyse verricht naar de volgende zoekvraag (vragen):

Zoekvraag 1:

Wat zijn de (on)gunstige effecten van medicamenteuze behandelingen bij de novo patiënten met de ziekte van Parkinson?

P: de novo patiënten ziekte van Parkinson met motorische klachten;

I: medicamenteuze behandeling (levodopa, dopamine-agonisten (bromocripine, pergolide, pramipexol, ropinirol), amantadine, monoamine oxidase type B (MAO-B) remmers (selegiline, rasagiline, safinamide), trihexyfenidyl, biperideen;

C: andersoortige behandeling, placebobehandeling;

O: QoL (PDQ-39, PDQ8), UPDRS II, UPDRS-III, bijwerkingen, dyskinesie.

Zoekvraag 2

Wat zijn de (on)gunstige effecten van een vroege versus een late start met medicamenteuze behandelingen bij de novo patiënten?

P: de novo patiënten ziekte van Parkinson met motorische klachten;

I: vroege medicamenteuze behandeling;

C: late medicamenteuze behandeling;

O: QoL (PDQ-39, PDQ8), UPDRS II, UPDRS-III, bijwerkingen, dyskinesie.

Relevante uitkomstmaten

De werkgroep achtte kwaliteit van leven en UPDRS-II en UPDRS-III scores voor de besluitvorming cruciale uitkomstmaten; en dyskinesieën en bijwerkingen voor de besluitvorming belangrijke uitkomstmaten.

De werkgroep definieerde de uitkomstmaten als volgt:

• Kwaliteit van leven middels de Parkinson’s Disease Quality of Life Scale (PDQ-39): de werkgroep definieerde een verbetering van -4,22 punten of een achteruitgang van +4,72 punten als een klinisch (patiënt) relevant verschil (Horvath, 2017).
• Motorisch functioneren: de werkgroep definieerde een verbetering van 5 punten op de UPDRS-III als een klinisch (patiënt) relevant verschil.
• Dagelijks functioneren: de werkgroep definieerde een verbetering van 5 punten op de UPDRS-II als een klinisch (patiënt) relevant verschil.
• Dyskinesieën
• Bijwerkingen.

Zoeken en selecteren (Methode)

In de databases Medline (via OVID) en Embase (via Embase.com) is op 27 februari 2019 met relevante zoektermen gezocht naar systematische reviews en gerandomiseerd vergelijkend onderzoek (RCT) die de zoekvraag zouden kunnen beantwoorden. De zoekverantwoording is weergegeven onder het tabblad Verantwoording. De literatuurzoekactie leverde 155 treffers op. Studies werden geselecteerd op grond van de volgende selectiecriteria: primair vergelijkend onderzoek, RCT’s naar het effect van anti-parkinsonmedicatie bij de novo patiënten met de ziekte van Parkinson. Op basis van titel en abstract werden in eerste instantie 31 studies voorgeselecteerd. Na raadpleging van de volledige tekst, werden vervolgens 23 studies geëxcludeerd (zie exclusietabel onder het tabblad Verantwoording) en 8 studies definitief geselecteerd.

In totaal zijn acht publicaties opgenomen in de literatuuranalyse. Twee systematische reviews zijn als basis gebruikt voor de uitwerking van de literatuur aangaande type anti-parkinsonmedicatie (Giannakis, 2018; Xie, 2015) en aangevuld met meer recente publicaties en publicaties die het effect van vroege versus late start van anti-parkinsonmedicatie onderzochten (Rascol, 2011; Pahwa, 2014; Shapira, 2013; Olanow, 2017; Viallet, 2013; Verschuur, 2019). De literatuursamenvatting is opgedeeld in twee delen. In het eerste gedeelte worden de vergelijkingen uitgewerkt betreffende de effectiviteit van type anti-parkinsonmedicatie en in het tweede gedeelte worden de vergelijking uitgewerkt aangaande de timing van de start van de anti-parkinsonmedicatie.